بررسی سیره پیامبر اسلام و امامان شیعه در تربیت فرزندان

چکیده

در این پژوهش سعی شده است تا اهمیت جایگاه و ضرورت مسایل تربیتی كودكان و فرزندان با توجه به روایات الهی پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (علیهم السلام) مورد بررسی قرار گیرد. از این­رو، عوامل مؤثر در تربیت فرزندان در آغاز تولد و توجه داشتن به نیازهای اساسی كودكان در پرتو اصول و روش های تربیتی معصومان (ع) و نحوه آموزش كودكان مورد بررسی قرار گرفته است. تربیت کودک یکی از مباحث مهم تربیتی است و دوران کودکی از نظر پی ریزی اساس زندگی اهمیت فوق العاده دارد. در قرآن و کلام معصوم مسئولیت پدر و مادر نسبت به تربیت فرزند ، پیش از تولد آغاز می شود. بررسی رهنمود های پیشوایان اسلام درباره حقوق نوزاد ، نشان می دهد که کودک ، در آغاز تولد نیز حقوقی بر والدین خود دارد. هدف این تحقیق بررسی چگونگی تربیت فرزند در سیره تربیتی پیامبر (ص) و معصومین بزرگوار (ع) است که با استفاده از روش اسنادی و تجزیه و تحلیل کیفی به این نتیجه رسیدیم که تربیت فرزند ، اخلاق، رفتار، آینده اش مربوط به پدر و مادر است. از این­رو انسان تا می تواند باید در تربیت فرزندش تلاش کند، و لازمه تربیت صحیح کودک یاری گرفتن از آموزه های قرآنی و بهره گیری از روایات و سیره معصومین است.

واژگان کلیدی: اصول تربیت فرزند، تربیت اسلامی، سیره امامان شیعه (ع)، سیره پیامبر اسلام (ص)

مقدمه

اهمیت و ضرورت تربیت آدمی بر كسی پوشیده نیست.امروزه درباره كودك و اهميت دوران كودكى تحقيقات زيادى به عمل آمده است و روان‏شناسان و پژوهشگران تعليم و تربيت، در اين زمينه توجه فراوانى مبذول داشته و درباره رشد جسمانى و روانى كودك مطالعات زيادى انجام داده‏اند. آنان نقش تجارب كودكى را براى كسب شخصيت سالم در مراحل مختلف رشد و بخصوص بزرگ‏سالى، مهم مى‏دانند. اما در گذشته و بخصوص در عصر جاهليت هم‏عصر نزول قرآن، چنين ديدگاهى حاكم نبود. اين ديدگاه و نگرش غلط به كودك در بين ديگر اقوام و ملل نيز وجود داشت تا آنجا كه حتى در بين برخى از اقوام، كشتن كودكان را حق قانونى والدين مى‏دانستند. همه مكاتب و مذاهب نقش بی بدیل تربیت را؛ كه سنگ بنای تحول و دگرگونی انسان را منجر می شود، كتمان نمی كنند. اختلافات نظام های تربیتی در اهداف و روش های تربیتی خلاصه می شود. دین اسلام نیز بر مسئله تربیت به ویژه در دوران كودكی تأكید فراوان داشته و دارد. واژه تربیت در زبان عربی، مصدر باب تفعیل است. این واژه با دو ریشه ربب و ربو در ارتباط است. در اصطلاح ، تربیت عبارت است از هر گونه فعالیتی که معلمان، والدین یا هر شخص به مظور اثر گذاری بر شناخت، نگرش، اخلاق و رفتار فردی دیگر بر اساس اهداف از پیش معین شده انجام می دهد. سیره بر وزن فعله از کلمه (سیر) گرفته شده است. سیر به معنای حرکت و راه رفتن . در اصطلاح، سیره یعنی سبک و قواعد رفتار سیره تربیتی معصومان (ع) (پیامبر و اهل بیت عبارت است از هر رفتاری که معصوم (ع) برای اثرگذاری بر شناخت، نگرش، اخلاق و رفتار دیگران، اعم از مسلمان و غیر مسلمان، اصحاب و غیر اصحاب، کودک و بزرگسال و فرزندان و خانواده خود یا دیگران ، در محیط خانه ، مسجد، کوچه و بازار یا هر جایدیگر انجام می داده است. اهمیت و ضرورت تربیت آدمی بر کسی پوشیده نیست . هیچ مکتب ، مذهب و گروهی نیست که اهمیت و ضرورت تربیت آدمی را انکار کند؛ اختلافات همه در اهداف و روش های تربیت آدمی است؛ زیرا از ویژگی های آدمی تربیت پذیری اوست و انزال کتب و ارسال رسل برای تربیت و هدایت اوست.همه مکاتب ، مذاهب و ممالک برای تربیت آدمی در دوران کودکی، به دلایل متعدد ، اهمیت ویژه ای قائل اند (حسینی زاده، ۱۳۸۰). اسلام شخصیت آینده کودک را مرهون تربیت و پرورش و مراقبت پدر و مادر می داند. بنابراین انسان تا می تواند باید در تربیت فرزندش تلاش کند. فرزند صالح ، گلی است از گلهای بهشت که با هیچ طلا و جواهری قابل مقایسه نیست. در مقابل فرزند ناصالح مانند بیماری جذامی است که بدن انسان را رفته رفته می خورد و او را زجر می دهد. تحقيقات دقیق علمی نشان می دهد که غالبا اختلال و تنش هایی که در رفتار و اعمال نوجوانان ، بویژه در دوران بحرانی بلوغ ظاهر می شود و نیز برخی از مشکلات رفتاری و اجتماعی جوانان و بزرگسالان ناشی از کمبود توجه در دوران مهم و حساس طفولیت و نبودن برنامه های صحیح پرورشی در جهت رشد و باروری فکری و عقلانی افراد در این مرحله است. به عبارت دیگر اگر والدین به عوامل و موانع موثر بر تربیت فرزند خود در دوران کودکی آگاهی و اشراف کامل نداشته باشند و به آثار و فواید عملکرد صحیح خود در تربیت کودک واقف نباشند و وظایف خود را در این دوره به شایستگی انجام ندهند تعادل روحی و روانی و اخلاقی کودک در دوره های بعدی به هم خواهد خورد. لازمه تربیت صحیح کودک یاری گرفتن از آموزه های قرآنی و بهره گیری از روایات و سیره معصومین است. هدف محقق در این مقاله بررسی سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (ع) به عنوان الگو های برتر بشری و چراغ هدایت ، در رابطه با تربیت فرزند می باشد(مانیان ۱۳۹۱).

جایگاه و ارزش فرزند در بیان اهل بیت علیهم السلام

در سیره اهل بیت (علیهم السلام) موضوع تربیت فرزند از جایگاه ویژه ای برخوردار است. از كوچكترین مسایل گرفته تا پیچیده ترین مباحث تربیتی با اصول و روش های صحیح، الگویی مناسب و بسیار سازنده برای رهروان خویش در همه اعصار هستند. در سیره اهل بیت (علیهم السلام) آداب و سنت هایی یافت می شود كه به آنها عمل می نمودند. عمل به این آداب، زمینه های مساعد تربیت را در فرزند شكل می دهد. ممكن است نقش و اهمیت برخی از این آداب و سنن در تربیت فرزند برای ما نهان باشد یا تأثیر كمتری در تربیت داشته باشد، اما به هر حال از مجموع تأثیرات جزئی است كه تربیت تحقق می یابد. ذكر این نكته لازم و ضروری است كه تربیت امری دفعی نیست، بلكه امری تدریجی و مستمر است كه با فراهم شدن زمینه ها و از بین رفتن عوامل مراحم و استفاده از شیوه های مناسب تحقق می یابد. پیامبر(ص) فرمود: الولد کبد المومن ان مات صار شفیعا و ان مات بعده یستعفر اللّه له فیغفر له . فرزند جگر گوشه مومن است اگر پیش از پدر بمیرد برایش شفاعت مى کند، و اگر بعد از پدر بمیرد برایش استغفار مى کند و خداوند در اثر استغفار فرزند، پدر را مى بخشد (کلینی، ۱۳۶۱، ۱۹). پیامبر عالی قدر و عظیم الشان اسالم فرمود :فرزند صالح گلی است از گل های بهشت(کلینی،۱۳۶۱). از حسن بصرى نقل شده است که مى گفت :فرزند بد چیزى است اگر زنده بماند رنجورم مى کند و چون بمیرد مرگش بى تاب و ناتوانم مى سازد، این سخن که به گوش امام سجّاد رسید، فرمود: به خدا قسم دروغ گفت ! فرزند، بهترین نعمت است ؛ اگر بماند دعایى است حاضرو چون بمیرد شفاعت کننده اى است که انسان او را پیشاپیش مى فرستد.

عوامل زمینه ساز برتربیت فرزند

پی ریزی تربیت مبتنی بر رهنمودهای اسلام که بر پایه فطرت و حرکت به سوی فضیلت و کمال است، در محیط خانواده امکان پذیر است؛ زیرا خانواده مناسب ترین نظام برای تأمین امنیت و آرامش روانی اعضا، پرورش نسل جدید، اجتماعی کردن، برآورده ساختن نیازهای عاطفی افراد و تربیت فرزندان محسوب می شود و سهم بسیار ارزنده ای را در بنای تمدن انسانی و اسلامی دارد (شریف قریشی، 1362: 15).در اسلام شرط اول انتخاب همسر ایمان و تقوا معرفی شده است. دین بنیان خانواده را حفظ می کند و همسر باتقوا بیشتر از همسری که تقوای کمتری دارد، می تواند اعتماد و آرامش شما را تامین کند. بنابراین پرهیزگاری شرط اول ازدواج از نگاه ائمه و معصومین است. کسی که پایبند به دین نباشد هیچ ضمانتی وجود ندارد که به رعایت حقوق همسر و زندگی مشترک پایبند باشد. در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که: وقتی کسی که به خواستگاری می آید و اخلاق و دین اش مایه رضایت است به او زن دهید که اگر چنین نکنید، فتنه و فساد زمین را پر خواهد کرد. (نهج الفصاحه، ح247). از ملزومات اساسی برای رسیدن به این کارکرد مهم، سلامت خانواده است. از جمله خصیصه ها و ملزوم های عمده ی خانواده سالم، داشتن روابط عاطفی زن و شوهر نسبت به یکدیگر است، در این روابط زن و شوهر دوستی خودشان را نسبت به هم بر اساس محوریت آموزه های دینی ابراز می کنند و بر این اساس برای هم ارزش، احترام، حقوق و تکالیفی قائل هستند و برای عملیاتی ساختن آن از طریق همدلی، دلجویی و بهره گیری از کلمات گرم و مناسب تلاش می کنند. در سیره معصومان (ع) تربیت کودک قبل از تولد کودک آغاز می شود:از زمان ازدواج و انتخاب همسر.با انتخاب همسر تقریبا کانون تربیت رقم می خورد؛زیرا عوامل موثر درتربیت،صرف نظر از فطرت ،یا عوامل ارثی هستند یا محیطی،وبا انتخاب همسر پرونده عوامل ارثی و بخش مهمی از عوامل محیطی بسته خواهد شد؛زیرا محیط تربیت را خانواده و اجتماع تشکیل می دهد(حسینی زاده، 1331 ، 42.) اولین پایه خوشبختی انتخاب همسر مناسب ،طبق موازین اسالمی است،تا فرزندی صالح و مفید به حال خود ،والدین و اجتماع ،با بدنی سالم و عقلی سلیم و ایمانی استوار ،به وجود آید.متخصصان فنون تربیتی و روان شناسان معتقدند که زمان تربیت نوزاد از شروع تولد است و بعضی دیگر هم آن را از سه سالگی دانسته اند؛ولی به طوری که از مفاد روایات به دست می آید باید قبل از ازدواج و در هنگام انتخاب همسر به فکر تربیت فرزندان خوب و مفید بود.از نظر وراثت ،اخالقیات والدین و مخصوصا شیر مادر در تربیت نوزادان بسیار موثر است و شخصیت ،افکار ،احساسات ،عواطف و حاالت روحی و روانی کودکان از پدران و مخصوصا مادران تاثیر می پذیرد. پیامبر اکرم (ص) فرمود :همسران شایسته را برای نطفه خودتان انتخاب کنید وبه درستی که دایی یکی از دوستون مهم تشکیل دهنده نوزادتان خواهد بود.

اثری که غذا ، در روان آدمی دارد با اثری که در جسم انسان می گذارد، قابل مقایسه نیست. شاهد بر این مطلب گفتار امام حسین (ع) در روز عاشورا است، حضرت فرمود:سر اینکه گفتارم در شما اثر ندارد و شما از عواقب کار خود نمی ترسید، این است که شکم های شما از حرام لبریز است (حسینی، ۱۳۷۳). غذای حلال تاثیر عجیبی بر روی کودک دارد چنانچه غذای حرام در شقاوت اولاد تاثیر عجیبی دارد . انعقاد نطفه با غذای حرام از رستگاری فرزند جلو گیری می کند.. مال حلال آنقدر اهمیت دارد که رعایت نکردن آن در تربیت فرزند تاثیر بسزایی دارد ، تا آنجایی که باعث می شود فرد در عوض یاری و بودن در کنار امام زمان خود در مقابل او بایستد (مظاهری، ۱۳۸۳). در متون اسلامی روایات و اخبار فراوانی درباره چگونگی تغذیه زنان آبستن به چشم می خورد. از نظر اسلام ،چگونگی بارداری و تغذیه و استراحت زنان در نضج گرفتن شخصیت و سیمای نوزادان تأثیر دارد. همین موضوع به ظاهر کم اهمیت می تواند نقش بسیار مهم و حیاتی را در تکوین و تربیت فرزندان ایفا کند. امام رضا (ع) فرمود : خوردن انار شیرین ، قوت تولید مثل مرد را زیاد و فرزند را زیبا می کند. امام صادق (ع) با نگاه کردن به صورت پسر جوانی که زیبا و خوش سیما بود فرمود:حتما پدر این جوان در هنگام انعقاد نطفه اش میوه به خورده است. سرور پیامبران (ص) فرمود: هیچ بانوی آبستنی نیست که خربزه با پنیر بخورد مگر این که نوزادش زیبارو و خوش اندام و خوش اخلاق گردد. سرور کائنات پیامبر (ص) فرموده است : به زنان آبستن خود(لبان) یعنی کندر بخورانید که نوزاد هم در رحم مادر از آن تغذیه می شود و در نتیجه قلبش قوی و عقلش زیاد می گردد و اگر نوزاد پسر باشد فردی شجاع و اگر دختر باشد عاقبتش خیر می گردد و شوهرش به او عشق می ورزد و زندگی سعادتمندانه ای با همسرش خواهد داشت (ارگانی، ۱۳۷۹ ، ۴۶، ۵۱).

وظایف والدین در آغاز تولد کودک

نخستین كاری كه پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) پس از تولد فرزند انجام می دادند، گفتن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ نوزاد بوده است. وظیفه شرعی هر پدر و مادری است که به محض تولد نوزاد، در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه بگویند تا در همان اوائل زندگی، رگها و اعصاب و مغز و دل و جان نوزاد را با بهترین کلمات آشنا کنند (ارگانی، ۱۳۷۹ ، ۴۲). نوزادی که در آغاز زندگی گوشش با آهنگ دلربای تلاوت آیات قرآن و نام زیبای (الله) آشنا شده ، برای پذیرش تربیت های دینی ، آماده تر خواهد بود(امینی، ۱۳۸۱).نخستین کاری که پیامبر (ص) و ائمه (ع) پس از تولد فرزند انجام می دادند، این بود که در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه می گفتند. بر اساس روایات، اذان و اقامه گفتن در گوش نوزاد، موجب آرامش روحی کودک و ایمنی وی از شیطان، جنون و پیسی می شود. امام صادق (ع) از پیامبر الهی (ص) نقل فرموده است : کسی که برایش نوزادی متولد می شود باید در گوش راست نوزاد اذان و در گوش چپش اقامه بگوید ، زیرا این اذان و اقامه نوزاد را از شر شيطان محافظت می کند. سليمان الجعفری می گوید از امام رضا (عليه السلام) شنیدم که می فرمود: در خانه ات اذان بگو که موجب دوری شیطان می شود و برای کودکان پسندیده است. بنابراین، اذان و اقامه گفتن در گوش کودک از سه جهت می تواند تأثیر تربیتی داشته باشد: نخست، تأثیرات جسمی و ایمنی از بیماری هایی که ممکن است کودک به آنها دچار شود. دوم، تأثیرات معنوی و آرامش روحی که با دوری شیطان برای کودک حاصل می شود. سوم، تأثیرات آموزشی که کودک با مفاهیم اعتقادی و مذهبی آشنا می شود و در آینده به این مفاهیم انس و علاقه بیشتری پیدا کی کند (حسینی زاده ، ۱۳۸۰ ،۵۶، ۵۵ ).

سنت پسندیده دیگری که در بین معصومان (علیهم السلام) هنگام تولد فرزندانشان رواج داشته تحنیک می باشد که عبارت از برداشتن کام است. این کار در سنت نبوی معمولاً با آب گرم یا خرما صورت می گرفته است. ایشان کام مبارک ابراهیم و فرزندشان امام حسن و امام حسین (علیهم السلام) را با «خرما» برداشتند و گاه به دیگران توصیه می فرمود: "کام نوزاد با آب گرم برداشته می شود". پیشوایان معصوم دین مبین اسلام با الهام از درگاه حضرت احدیت برای هر کاری فرمان هایی که يقينا مصالح و منافعی در آنهاست داده اند. کام برداشتن، از سیره معصومان (ع) بوده است و با چیزهای مختلفی از قبیل خرما، آب (در صورت امکان آب فرات و پس از آن آب باران) ، تربت امام حسین (ع)، عسل یا هر نوع شیرینی دیگر انجام می شده است. در روایات، برای کام برداشتن با برخی از این چیزها، فوائدی نیز ذکر شده است. برای مثال، امام صادق (ع) کام برداشتن با تربت امام حسین را | موجب ایمنی فرزند می داند : حنكوا أولادكم بتربه الحسين (ع) فانه امان : مراد از امان، ممكن است ایمنی از شیطان یا بلاها یا هر دو باشد. همچنین آن حضرت گام برداشتن با آب فرات را موجب دوستی اهل بیت (ع) می داند : ما أظن أحدا يحنک بماء الفرات إلا أحبنا أهل البيتو يالا كان لنا شيعه گام برداشتن با تربت امام حسین (عليه السلام) به دلیل قرب و منزلتی که آن امام نزد خدا دارد، آثار روحی و معنوی بسیاری دارد. در روایات متعدد از آثار مادی و معنوی آن، حتی در شفای بیماران سخن به میان آمده است. افراد بسیاری نیز این را تجربه کرده اند. مستحب است که عمل کام برداشتن و تحنیک به دست بزرگان دین و افراد صالح و با تقوا واقع شود. این خود، علاوه بر آثاری که در روایات آمده و نیز آثار احتمالی که بیان شد، نوعی تیمن و تبرک است و چون مستحب است که هنگام این عمل برای کودک دعا کنند، دعای بزرگان دینی برای کودک تأثیرات معنوی فراوانی خواهد داشت. معمولا کام کودکان مسلمان را پیامبر (ص و ائمه (ع) برمی داشتند و برای کودک دعا می کردند (حسینی زاده ، ۱۳۸۰ ، ۵۹).

یکی دیگر از سنّت‌هایی که در بدو تولّد خوب است مورد عنایت پدر و مادر قرار گیرد، تراشیدن موی سر نوزاد در روز هفتم و به وزن آن طلا و نقره صدقه دادن است. در روایت موثّق، عمّار از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که فرموده است: بعد از تولّد نوزاد در روز هفتم سر نوزاد تراشیده شود و به وزن آن طلا و نقره صدقه دهید.اسحاق بن عمار در روایت دیگری از امام صادق (علیه‌السّلام) سؤال نموده است، ابتدا بعد از تولّد نوزاد چه عملی باید انجام پذیرد؟ آن حضرت در جواب فرموده است: "سر او را بتراشید و به وزن موی او طلا و نقره صدقه بدهید". اطلاق روایات و نیز عبارات فقها، اقتضا دارد در این حکم فرقی بین پسر و دختر نباشد، روایاتی که در بیان علّت این حکم وارد شده نیز مؤیّد این نظریه می‌باشد، مانند آن‌که امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرماید: علّت استحباب تراشیدن سر نوزاد، پاک شدن از موی رحم است. برخی از دانشمندان درباره این سنّت اسلامی نوشته‌اند: تراشیدن موی سر باعث تقویت نوزاد و باز شدن منافذ پوست سر و هم‌چنین تقویت حسّ بینایی، بویایی و شنوایی می‌شود. برخی دیگر به آثار صدقه دادن اشاره کرده و اضافه می‌کنند، وقتی نوزادان امروز در فردای زندگی‌شان از علاقه‌مندی پدر و مادر نسبت به خود آگاه شوند که چگونه آن‌ها برای سلامت و تندرستی او صدقه داده و انفاق کرده‌اند یا این‌که روز هفتم ولادت، او را گرامی داشته‌اند، آن‌ها نیز در تکریم و احترام پدر و مادر خواهند کوشید و صفا و صمیمیّت زندگی مضاعف خواهد شد. امام صادق (ع) از پدرش نقل کرد که پیامبر (ص) برای امام حسن و امام حسین هر کدام یک قوچ عقیقه کرد و مقداری از آن را به قابله داد و سر آن دو را در روز هفتم والدت تراشید و به وزن موی سر آنان نقره صدقه داد(حسینی زاده،۱۳۹۰).

اسلام شیر مادر را بهترین غذا برای کودک و یک حق طلبعی او می داند. امام علی (ع) می فرماید: هیچ شیری برای کودک سودمندتر و پربرکت تر از شیر مادر نیست. شیر مادر به قدری در اسلام اهمیت داشته که برای تشویق مادر ثواب های زیادی برایش مقرر داشته است. پیامبر (ص) فرمود:هنگامی که زن بچه اش را شیر می دهد ، خدای متعال در مقابل هر مرتبه ای که بچه از پستانش شیر می مکد ثواب آزاد کردن یک بنده که از اولاد اسماعیل باشد به او عطا می فرماید(امینی، ۱۳۸۱ ،۱۹۴). مدت شیردهی در شرع مقدس اسلام ، ۲سال کامل است، چنانچه در سوره بقره آیه ۲۳۳ خداوند می فرماید: والوالدات يرضعن أولادهن حولين كاملين: مادران فرزندانشان را ۲ سال کامل شیر می دهند. امام صادق (ع) می فرماید: الرضاع واحد و عشرون شهرا فما نقص فهو جور على الصبی: زمان شیر دهی به کودک ۲۱ ماه است و کمتر از آن ستم بر کودک شمرده می شود(دهنوی، ۱۳۸۸). شیر مادر علاوه بر نقش مهمی که در تغذیه و بهداشت جسمانی نوزاد دارد عامل ایجاد و انتقال بعضی ویژگی ها به فرزند نیز می باشد. مستحب است نوزاد از شیر مادر تغذیه کند چون شیر مادر بهترین شیر است. پیامبر (ص) فرمود: اليس للصبي لبن خير من لبن امه: برای کودک شیری بهتر از شیر مادرش نیست .امام علی (ع) فرمود : همچنان که در کار ازدواج دست به گزینش می زنید دایه کودک خود رانیز گزینش کنید زیرا شیر ، طبایع را تغییر می دهد. امام باقر (ع) فرمود : برای شیر دادن کودکت ، دایه خوب روی بجوی و از دانه های زشت دوری کن ،زیرا شیر (ویژگی های مادر را به فرزند ) سرایت می دهد (شعبانی، 1391).

اسالم نوع شیر را در کیفیت پرورش کودک موثر می داند.ازاین رو اوال:توصیه می کند که در موقع انتخاب همسر که مادر آینده فرزندتان خواهد بود کامال دقت کنید.زن عاقل و زیبا و خوش اخالق و سالم و نیرومند را انتخاب کنید تا فرزندانی زیبا و نیرومند و سالم و هوشمند و خوش اخالق داشته باشید.ثانیا:تاکید می کند که تا حد امکان کودک ازشیر مادر تغذیه شود.ثالثا:می گوید اگر ناچار شدید برای فرزندتان دایه بگیریددقت کنید عاقل و زیبا و خوش اخالق و سالم باشد،چون شیر به هرحال در کیفیت پرورش کودک تاثیر دارد.امیرالمومنین (ع) فرمود:دقت کنید چه کسی فرزندان شما را شیر می دهد ،زیرا کودک با همین وضع پرورش می یابد.امام باقر(ع) فرمود:برای شیردادن فرزندتان اززنان پاکیزه استفاده کنید ،زیرا شیرسرایت دهنده است (امینی، ۱۳۹۱، 131.)در روایتی آمده است که: وقتی که به مادرشیخ انصاری(ره) به داشتن چنین فرزندی تبریک می گویند و علت زهد و تقوا و نبوغ علمی اورا جویا می شوند،می گوید:چیزی نشده،زیرا آن زحمتی که من در پرورش ایشان به کار بردم ،انتظار داشتم به کمالات بیشتری برسد،گفتند:مگر چه کرده ای که این چنین انتظار داشتی؟جواب داد:من درتمام دوسال شیرخوارگی اش هیچگاه اورا بی وضو شیر ندادم،بنابراین با چنین مراقبتی که من از او به عمل آوردم رسیدن به چنین مرتبه ای بعید نیست(حسینی، ۱۳۹۳، 41.) موالی بزرگوار، امام باقر(ع) می فرمایند:احمق ها را برای شیر دادن فرزندان خود انتخاب نکنید؛ زیرا که شیر، نهاد و سرشت را تحت تأثیر قرار می دهد. شیر دادن مادر به کودک ضمن اینکه رشد جسمی کودک را تأمین می کند، بر روی رشد عقلی و روانی او نیز تأثیر می گذارد. باید توجه داشت که رشد جسمی یکی از جنبه های رشد کودک بشمار می رود. رشد عقلی و روانی و شخصیتی کودک، از مسائل بسیار حساس کودک محسوب می شود و اهمیتش از رشد جسمانی نیز بیشتر است(ژاله فر، ۱۳۹۴).

محبت برای انسان یک نیاز طبیعی بشمار می رود و زندگی بدون محبت سرد و بی صفا و خسته کننده است. هر انسانی دوست دارد محبوب دیگران باشد و از اظهار محبت ، دلگرم و مسرور می شود.این تبادل محبت از دوران کودکی باید آغاز و پایه گذاری شود. بهترین کسانی که می توانند این نیاز عاطفی را پایه گذاری کنند والدین و بالاخص مادر می باشد (امینی، ۱۳۸۱ ،۲۲۴). عن ابی عبدالله (ع) قال: قال موسی (ع): یا رب!اى الاعمال افضل عندك؟ قال:حب الاطفال فانی فطرتهم على توحيدی فان امتهم ادخلتهم جنتی برحمتی، امام صادق (ع) فرمود:حضرت موسی فرمود:از درگاه پروردگارم پرسیدم :خدایا ، چه کاری به پیشگاهت بهتر است؟ یزدان فرمود: بهترین کارها محبت و مهربانی و دوست داشتن کودکان است. به درستی که سرشت آنان بر یکتایی و یگانگی من می باشد و اگر آنان را بمیرانم به لطف و رحمتم وارد بهشتشان می نمایم. پیامبر (ص) فرمود: هر کس فرزندش را ببوسد خداوند عزیز و بزرگ برایش ثواب می نویسد و اگر خوشحالش نماید در روز رستاخیز متقابلا او را خوشحال خواهد فرمود و اگر تلاوت قرآن بیاموزدش ، روز قیامت پدر و مادر چنین طفلی را حاضر می نماید و دو لباس زینتی که نور افشانی آن لباس ها جلب توجه بهشتیان را می نماید به آنان خواهند پوشانید (ارگانی، ۱۳۷۹، ۱۲۹). پیامبر (ص) فرمود: فرزندان خود را دوست بدارید و به آنها ترحم کنید. همچنین فرمود: فرزندان خود را ببوسید که برای هر بوسه درجه ای در بهشت به شما خواهند داد که فاصله هر درجه پانصد سال خواهد. نگاه محبت آمیز پدر به صورت فرزند عبادت است. همچنین روزی پیامبر صلی الله عليه و آله و سلم) حسن و حسین (عليهما السلام) را می بوسید. أقرع بن حابس گفت: من ده فرزند دارم که هیچ کدام را نبوسیده ام. پیامبر (صلی الله عليه و آله و سلم) فرمود: چه کنم که خدا رحمت را از قلب تو برده است (حسینی زاده، ۱۳۸۰،).هم چنین ،وقتی طفل صغیری را برای دعا یا نام گذاری به حضور پیامبر اکرم (ص) می آوردند حضرت برای احترام کسانش او را با آغوش باز می گرفت و در دامن خود می گذارد. گاهی اتفاق می افتاد که طفل در دامن پیغمبر بول می کرد. کسانیکه ناظر بودند بر روی کودک صیحه می زدند ، تندی می کردند ، تا او را از ادراد باز دارند. نبی اکرم (ص) آنان را منع می کرد و می فرمود:با تندی و خشونت از ادرار کودک جلو گیری نکنید، سپس طفل را آزاد می گذارد تا ادرار کند. موقعی که دعا یا نام گذاری تمام می شد اولياء اطفال در نهایت مسرت کودک خود را می گرفتند و کمترین آزردگی و ملالت خاطر در پیغمبر مهربان از ادرار کودک احساس نمی کردند. موقعی که کسان طفل می رفتند پیغمبر لباس خود را تطهیر می کرد (فلسفی، ۱۳۶۲ ،۱۱۲).

ختنه

ختنه کردن کودک از دیگر آداب و سنن برگرفته از سیره معصومان(علیهم السلام) است که در روز هفتم ولادت کودک انجام می شود. امام باقر(علیه السلام) می فرماید: پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) حسن و حسین (علیهماالسلام) را در روز هفتمِ ولادت ختنه کرد . ختنه از شرایط وارد شدن در دین اسلام و مسلمان شدن است و بر هر کس واجب است هنگام بلوغ یا مسلمان شدن، ختنه کند. در سیره معصومان (علیهم السلام)، این عمل در روز هفتمِ ولادت کودک انجام می شود و روایاتی نیز به ختنه در روز هفتم سفارش می کند. یکی از دلائل انتخاب روز هفتم آن است که ختنه در این روز موجب پاکیزگی بیشتر است و گوشت نیز بهتر می روید. این مطلب از نظر علمی نیز پذیرفته شده است. چون از نظر علمی، زمینه های انعقاد خون در روز هفتم ولادت فراهم شده و به حد بالای خود می رسد و در نتیجه، خونریزی ختنه کمتر خواهد بود. شاید منظور امام صادق (علیه السلام) که فرمود: ختنه در روز هفتم موجب پاکیزگی بیشتر می شود، همین باشد که خونریزی کمتری صورت می گیرد.

نتیجه­گیری

در این پژوهش سعی شده است تا اهمیت جایگاه و ضرورت مسایل تربیتی كودكان و فرزندان با توجه به روایات الهی پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (علیهم السلام) مورد بررسی قرار گیرد. از این­رو، عوامل مؤثر در تربیت فرزندان در آغاز تولد و توجه دادن به نیازهای اساسی كودكان در پرتو اصول و روش های تربیتی معصومان (ع) و نحوه آموزش كودكان مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به مطالبی که در این مقاله ذکر شد، تربیت فرزند ، اخلاق ، رفتار و آینده اش مربوط به پدر و مادر است؛ امام سجاد (ع) در رساله الحقوق می فرماید:حق فرزندت بر تو این است که بدانی او از تو بوجود آمده است و او را از خودت بدانی و بدانی که سرنوشت و خوب و بدش در آینده به دست تو می باشد و تو در قبال وظایف خود مسئول هستی که او را خوب تربیت کنی و به پروردگار عزیز و بزرگ ، مومن و آشنایش نمایی و او را در راه اطاعت خداوند کمک کنی و بدانی که نیکی به او پاداش خواهد داشت و در بدی به او جریمه و تنبیه خواهی شد. بنابراین انسان تا می تواند باید در تربیت فرزندش تلاش کند. اولین پایه خوشبختی انتخاب همسر مناسب ، طبق موازین اسلامی است، تا فرزندی صالح و مفید به حال خود ، والدین و اجتماع ، با بدنی سالم و عقلی سلیم و ایمانی استوار ، به وجود آید. بعد از انتخاب همسر ،رعایت نکاتی همچون تغذیه والدین قبل از بارداری، تغذیه نوزاد از شیر مادر و... است. بعد از بچه دار شدن وظایف جدیدی برای والدین مطرح می شود که باید آنها را گام به گام انجام دهند. از اذان اقامه گفتن در گوش نوزاد تا محبت به فرزند نکاتی دارد که والدین باید با توجه به روایاتی که از ائمه معصومین (ع) بیان شده آنها را رعایت کنند چرا که لازمه تربیت صحیح کودک یاری گرفتن از آموزه های قرآنی و بهره گیری از روایات و سیره معصومین است. به عنوان مثال ذکر کردیم که یکی از وظایف والدین بعد از تولد فرزند کام برداشتن نوزاد است که اگر با تربت امام حسین (ع) انجام گیرد موجب سالم ماندن آن طفل و ایجاد حب به اهل بیت در آن فرزند می شود .حب به اهل بیت خود کلید اصلی تربیت صحیح و عاقبت به خیر شدن فرزند است. تمامی اینها نکات ظریفی هستند که تربیت با انجام صحیح همین نکات ظریف و کوچک به سرانجام می رسد. در پایان محقق پیشنهاداتی برای والدین دارد از جمله مطالعه متون دینی و روایات در رابطه ا تربیت اوالد،انتخاب همسر با ایمان, کسب روزی حلال, تربیت دینی فرزند, محبت کافی به فرزند و توسل به ائمه اطهار.

منابع

1. ارگانی بهبهانی ،محمود، فرهنگ تربیت فرزند دراسالم ،چاپ اول،قم، "انتشارات پیام مهدی(عج)، "1393 .
2. امینی،ابراهیم، اسالم و تعلیم و تربیت "جلداول،چاپ پنجم،تهران، انتشارات انجمن اولیا و مربیان"، 1394.
3. حسینی، میرزا باقر، "تاثیر شیر و غذا در جسم و جان انسان"، چاپ اول،قم، ،انتشارات منطق 1391.
4. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی بن حسین، تحف العقول من آل الرسول، ترجمه آیت الله كمره ای، قم، اسلامیه، 1369.
5. حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج 20، چاپ ششم، تهران: اسلامیه، 1367.
6. حسینی زاده،علی، "سیره تربیتی پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)"، جلد اول،چاپ اول،قم،پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ،1396.
7. دهنوی،حسین، نسیم مهر ،چاپ سی و پنجم، قم،انتشارات خادم الرضا، 1394 .
8. ژاله فر، تقی، تربیت فرزند از دیدگاه مکتب اسالم، چاپ اول،زنجان، انتشارات نیکان کتاب .1334،
9. شعبانی،اکبر، مهارت های تربیت کودک در روان شناسی اسالمی ،چاپ اول،قم، ،انتشارات وفایی 1331.
10. عباسی ولدی،محسن؛ منِ دیگرِ ما ، جلد چهارم،چاپ هجدهم،قم، انتشارات آیین فطرت،1334.
11. نهج‏الفصاحه، كلمات قصار رسول اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله، قم، انصاريان، 1379.
12. ابن‏سعد واقدى، محمد، طبقات، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، چ دوم، تهران، نو، 1369.
13. اربلى، على‏بن عيسى، كشف‏الغمّه فى معرفه‏الائمه، ترجمه على‏بن حسين زواره‏اى، چ دوم، قم، ادب‏الحوزه، 1346.
14. حرّانى، ابن‏شعبه، تحف‏العقول عن آل‏الرسول، ترجمه احمد جنتى، تهران، علمية اسلاميه، 1363.
15. دروزه، محمدعزه، عصرالنّبى و بيئته قبل البعثه، چ دوم، بيروت، داراليقظه العربيه، 1964م.
16. دفتر همكارى حوزه و دانشگاه، روان‏شناسى رشد (2) با نگرش به منابع اسلامى، تهران، سمت، 1375.
17. دلشاد تهرانى، مصطفى، سيرى در تربيت اسلامى، چ چهارم، تهران، ذكر، 1375.
18. سيف، سوسن و ديگران، روان‏شناسى رشد (1)، چ چهاردهم، تهران، سمت، 1382.
19. صانعى، سيدمهدى، پژوهشى در تعليم و تربيت اسلامى، بى‏جا، سناباد، 1378.
20. طبرسى، فضل‏بن حسن، مكارم الاخلاق، ترجمه سيدابراهيم ميرباقرى، تهران، فراهانى، 1381.
21. قائمى، على، پرورش مذهبى و اخلاقى كودكان، چ چهارم، تهران، اميرى، 1370.
22. قرشى، سيد على‏اكبر، قاموس قرآن، چ ششم، تهران، دارالكتاب الاسلاميه، 1372.
23. كلينى، محمدبن يعقوب، اصول كافى، ترجمه و شرح محمدباقر كمره‏اى، تهران، اسوه، 1370.
24. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، ترجمه محمدجواد نجفى، تهران، كتابفروشى اسلاميه، 1354.
25. محمدى رى‏شهرى، محمد، ميزان الحكمه، ترجمه حميدرضا شيخى، قم، دارالحديث، 1377.